Ane sa a ap fè 6 an depi m ap patisipe bò isit, nan Nouyòk, nan selebrasyon Jounen Kreyòl. Kat premye ane yo, se La Fondation Mémoire de NY, Inc. ki te òganize kandjanwou a. Ane pase, e ane sa a se pral menm bagay, se on kolaborasyon ant twa òganizasyon—La Fondation Mémoire, sant HABETAC ak SHR (Society for Haitian Research), yo plis konnen granmesi pwogram radyo l Perspectives Haïtiennes ki pase chak madi swa, 8 è pou 10 è, sou 91.5 FM—ki pote kole pou reyalize selebrasyon an.
Koze selebrasyon an, se pa on pawòl ki antre nan santiman tout moun. M tande ak de zòrèy mwen on sitwayen y ap envite nan selebrasyon an e ki mande “Selebre ki sa?” Sou ton li poze kesyon an (nou oblije fè m konfyans, m se gran timoun nan Lakou Plètil, m konprann diferan ton), m santi se pa paske li bezwen on repons: repons li gentan nan kè l (menmsi li pa nan tèt li!). Lè kesyon an poze konsa, sa toujou vle di “Ki sa k genyen pou nou selebre la a?” osnon “Kilakyèl de selebrasyon w ap pale a?”
M espere se pa twò sansib mwen sou kesyon kreyòl la ki mennen m nan fè fèzè osnon nan mete pase genyen. Antouka, m deside pran kesyon an pou on bon kesyon, on kesyon inosan: se pretèks sa a m oblije bay tèt mwen pou m ka al gade ki sa k dèyè l.
Selebrasyon Kreyòl, se pa on envansyon Ayisyen. Non, se pa nou ki envante bagay sa a. Se pa on ekip kreyolis ayisyen moun fou ki deside li lè li tan pou nou fè on selebrasyon. Tout bagay kòmanse an 1981, selon sa memwa papye fè n konnen.
Wi, sa te pase Sent Lisi, an 1981. Nan okazyon 3èm Kòlòk Komite Entènasyonal Etid Kreyòl (Comité International des Etudes Créoles), ki te kreye an 1976, on gwoup kreyolis (kidonk: lengwis espesyalis lang kreyòl) natif-natal kreye yon mouvman ki rele ‘Bannzil Kreyòl’. Pou kreyolis sa yo, etidye lang lan kòm yon objè syantifik nan laboratwa, se te on bon bagay, men sa pa t sifi. Nenpòt ki lengwis ki resevwa bon jan fòmasyon kapab fè travay laboratwa a. Men pou w antre nan lang lan pou w desann nan fondyè sosyete a, anplis bon jan fòmasyon, fòk ou gen eritaj natif-natal. Kidonk yo te wè nesesite pou gen selebrasyon chak lang kreyòl nan sosyete kote li egziste a, pou yo defann li, kore l ak fòs lalwa, fè l pran manm on jan pou l kapab sèvi kòm zouti pou kominikasyon lasyans ak literati, epi pou yo kapab rekonèt valè l nan nivo inivèsite ak nan nivo entènasyonal. Yo te konsidere tout moun ki pale on lang kreyòl sou latè beni kòm manm on sèl kòt fanmi ki te fòme nan sikonstans ki sanble tèt koupe sou plan sosyete, lang ak kilti, menmsi vin gen diferans firanmezi tan ap pase, diferans ki mache ak devlopman pèsonalite, ant peyi yo nan sitiyasyon lang yo ak anbyans kilti yo.
Youn nan demach yo te ensiste ki pou te reyalize tousuit, se te chwazi on ‘Jounen Entènasyonal Kreyòl’, on jounen pou yo selebre tout lang kreyòl, kit sa ki nan Basen Karayib la, kit sa ki nan Achipèl Oseyan Endyen an. Se 28 oktòb, ki te deja dat Il Dominik te konn selebre ‘Creole Day’—kidonk on Jounen Kreyòl, yo te konsakre pou sa. Premye selebrasyon an te pral fèt nan lane 1983.
Depi lè sa a, selebrasyon kreyòl tounen on tradisyon. Chak kote, chak gwoup kiltirèl, chak òganizasyon selebre selon mwayen yo. Gen kote yo selebre on semenn; gen lòt kote yo selebre de semenn. Depi 2002, Monreyal, Kanada, yo selebre yon mwa manch long. Nan sit entènèt Komite Entènasyonal pou Pwomosyon Kreyòl ak Alfabetizasyon (KEPKAA), yo detaye an kreyòl ak an franse tout kalite aktivite k ap genyen pou mwa a. Nou mèt al tcheke pou je pa nou: http://www.kepkaa.com/moisducreole/index.html.
Selebrasyon kreyòl: Selebre ki sa? Èske kesyon an la toujou? Selebre kreyòl se selebre tèt nou, selebre sa nou ye. Paske se kreyòl nou ye, nou tout. Nou gen on grenn zanno kreyòl kay òfèv, nou tout. Kit nou te pale franse kou rat, kit nou te maton nan angle, kit nou te woule ‘r’ nou byen nan panyòl, se kreyòl nou ye, nou tout. Nou pa ka ap viv nan on sosyete kreyòl, ap manje manje kreyòl, bwè ji ak bwason kreyòl, danse mizik kreyòl; nou pa ka gen kòd lonbrit nou antere nan rasin demanbre nou nan on sosyete kreyòl; nou pa ka ap benyen nan lanmè sosyete kreyòl ki pa sere kras; nou pa ka ap fè tout bagay sa yo, epi pou nou ta panse nou pa kreyòl. Ki lè n ap kreyòl ankò?
Selebrasyon kreyòl se pa sèlman selebrasyon lang lan, se selebrasyon leve-jwenn nou, kidonk kilti nou ak tout diferan seksyon ki ladan l. Se selebrasyon tout anomali nou, tout andikap nou, tout rezónman ak aksyon dwategòch nou. Gen anpil koze pou m detaye avèk nou sou ribrik sa a. Yo anpil, yo mande tan, se koze ki mande chèz. M ap tounen vin sou nou. Tout rès mwa sa a, m dispoze pou m selebre avèk nou!
Sitwayen, pa gen okenn rezon pou nou touse nen nou lè on moun ap ofri nou pou n al patisipe nan selebrasyon kreyòl. Nou pa gen anyen pou n pèdi. Okontrè, se sèvis y ap rann nou. Se ede y ap ede nou rekonèt richès ki gen nan nou, idantifye tout bèl bagay nou gen nan nou, pou nou ka pataje yo ak ekip moun n ap fòse kache eritaj kreyòl nou pou yo a. Nou gendwa kanpe nou chak kòm on grenn senk anndan sosyete a, men se lè nou aji kòm gwoup nou gen tout fòs nou.
Rozevèl Jean-Baptiste/Wozvèl Janbatis (14 oktòb 2009)
