1. Èske ou kab di n kouman mouvman penti 1944 la te kòmanse?

M pa p antre nan sitiyasyon peyi a  ki dwe favorize mouvman 1944 la. Men, depi lontan, te gen plizyè pent ayisyen ki t ap travay nan penti. Antwòt, m kab nonmen Petion Savain (Petyon Saven), Preston, Derenoncourt (Derenonkou), Giordani (Jòdani) [Okap], Muller(Milè) [Okap] ak mwen menm.

Nan ane 1940 yo konsa, Ameriken te konn vin fè espozisyon penti ann Ayiti. M sonje te gen youn yo te rele William Scott (Wilyam Eskòt). M te

renmen anpil jan li te konn penn lan.

An 1944, Dewitt Peters (Douwit Pitèz) vin rive kòm pwofesè angle, ann Ayiti. Li wè pa gen okenn òganizasyon k ap ankouraje penti ann Ayiti .  Li vin vizite m, m sonje sa, sou yon  bisiklèt ak bwat penti  sou pòt chay bisiklèt la. Li vin fè m konnen lide li genyen pou l ouvè yon kay ki pral okipe poblèm "la" ann Ayiti. Mwen di l dakò. Men se pa li menm ki vin montre Ayisyen fè penti. Men, li vin ouvè  ”Centre d'Art” Pòtoprens, e sa vin ankouraje penti ayisyen an.

2. Ou menm, ki kote ou aprann fè penti?

Se yon bagay moun fèt avè l. M te gen on tant, ki te konn fè desen. Li te malad. Pou m pa anbete l, li te konn mete moso papye nan men m. Yon jou, m te gen 3 zan, li di m: “Fè pòtre you cheval”.

M fè desen an, jan· pa m, men li soti tèt anba. Jouk laj 7 an, se tèt anba mwen te konn desinen. Sa te konn bay moun lakay mwen poblèm, yo te kòmanse kwè se yon bagay ki pa mache nan sèvo m.

3. Èske pent ayisyen ou sot pale yo te konn travay ansanm?

Savain (Saven) ak Preston (Prestonn) te pi gran pase m. Yo te ankouraje m anpil. Men, m sonje, yon  lè fanmi m ban m lajan pou m achte yon kostim. M kalkile anpil sa m te pral fè ak lajan an, epi m deside achte 5 tib penti pito. M al kay Nir, m achte 5 tib penti yo. Nir vin wè m si tèlman enterese nan penti, li ouvè you kredi pou mwen. M tonbe nan fè penti toutbon. Pou kote atistik, Savain (Saven) ede m. Preston (Prestonn) menm ede m sitou nan vann tablo m yo. An 1939, m te nan espozisyon penti ann Angletè.  Se la yo te ban m bwonz pou penti m sa a. Menm lè sa a, Andre Lafontant (Andre Lafontan), te reprezante eskilti lakay nou.

4. Lè Peters (Pitèz) ouvè “Centre d’Art” la, kouman moun Pòtoprens te pran sa?

Yo te enterese anpil. Foul moun kouri al wè espozisyon.  Plizyè penti kòmanse parèt. Pent primitif yo ak lòt pent yo antre fon nan fè tablo, nan espoze tablo. Nan kòmansman, menm si moun t ap kouri al wè penti, men, yo pa t twò konprann li. Men, yo vin pran gou vit. Tout moun te vini nan "Centre d’Art” la. Pifò pent primitif yo se nan pèp la menm yo soti. Yo te konn vini ak mennaj yo, ak madanm yo, ak fanmi yo. Moun boujwazi a te vini tou. Diplomat, tout klas moun. Nau gen dwa di: yo pa t gade sou figi moun, pou yo asepte ou nan "Centre d'Art” la.

Te gen yon ti bilten, yo te rele "STUDIO NIMEWO 3”  •  Li parèt an 1945. Li dire jouk an 1946. Nou te konn fè piblisite ladan pou kay konmès. Nan bilten sa a, m sonje m te mete you nòt kote m te anonse kou desen pou atizan , òfèv, menuizye...

5. Ki lè nou vin wè gen yon travay espesyal nan penti ayisyen an?

Sa pa rive tousuit. Franchman, nan kòmansman, se mouvman entènasyonal la nou t ap suiv. Men, Peters (Pitèz) ouvè je n. Se sa k fè m pa dakò ak moun ki pa rekonèt sa ki bon nan travay Peters (Pitèz) la. Pi ta, li pral tonbe nan fè lajan, men li te ede n, li te ankouraje n. Fò m di tou: Peters (Pitèz) te ede atis yo vann tablo. Se te yon bon bagay pou atis nou yo, paske yo te bezwen dekwa pou yo viv, pou yo kab kontinye prodwi.

6. “Centre d'Art”  la vin devlope. Men kouman “Foyer des Arts Plastiques” vin parèt?

Te gen yon poblèm lajan ladan. Nan kòmansman, Peters (Pitèz) te konn pran 10%, sou lavant atis yo, alòske tout lòt galeri yo te konn pran 30%. Msye vin ogmante, li vin mande 15% jouk 20%. N a jwenn tou  sa  nan bilten STUDIO nimewo 3 a. Anpil atis vin pa kontan. Epi tou, yo vin fache, paske yo konn revann tablo yo pi chè. Mwen menm m pa t wè l kon sa:  yon fwa m fin mande yon pri, zafè pri ou revann tablo m yo. Men, anpil moun te pran sa yon lòt jan.

Lè fini, vin gen you Ameriken yo rele Selden Rodman (Sèldenn Wòdmann). Se li alaverite  ki fè penti a tounen yon konmès. Nan kòmansman, Peters (Pitèz) te sensè. Men, li vin tonbe nan afè konmès la tou. M kwè tou, se paske Rodman (Wòdmann) te wè li te kab fè plis fòs sou gwoup pent primitif yo, li te kab esplwate l pi fasil, ki fè li fè Peters (Pitèz) enterese l plis nan penti primitif yo. Kòm pifò pent primitif nou yo te pòv, lè yo wè y ap vann yon tablo 20, 50, 100, 200, 300 dola, yo vin kole kò yo bò kot Peters (Pitèz).

Alò, natirèlman, anpil moun vin kite "Centre d'Art" la. Y al kreye  ”Foyer des Arts Plasti ques”. Mwen menm, m rete endepandan. M te gen biznis pa m, ki fè m pa t tèlman mele nan penti dirèk dirèk. Men, m te rete an kontak ak toulede gwoup yo.

7. Èske depi 2 sant sa yo egziste vin gen pwogrè nan penti ayisyen?

Wi, te gen you espès pari ki t ap fèt. Sa te ankouraje toulede gwoup yo. M sonje you bèl espozisyon Cedor (Sedò) te fè nan "Centre d'Art" la. M sonje espozisyon Lazare (Laza) la tou. Men, 2 mesye sa yo vin kite penti primitif la. Nou konsidere penti priimitif la tankou si l te fèmen nan yon sèk. L ap travay, l ap mache nan sèk la. Men, si l dwe soti al suiv mouvman entènasyonal la, gen anpil danje nan sa, paske si ou gen yon pye ou anndan, yon pye deyò, ou pa p fouti mache drèt.  M kab bay kòm prèv Cedor (Sedò) ak Lazare (Laza). Men, 2 mesye sa yo vin kite penti primitif la nèt paske yo vin etidye. Yo pa rete nan “la” nayif  ankò. M pa di “la” nayif la pa bon.  Li   gen bèl mèvèy ladan. M ap sonje yon gwo mache Cedor (Sedò) fè… Pi gwo pèsonaj nan tablo a se yon jandam ki kenbe yon vòlè tou piti. E kòm msye soti nan fanmi abitan, li gen sans reyalite a, li fè yon rejim bannann ki pi gwo pase vòlè a.

Se pa ann Ayiti sèlman gen pent primitif. M ap sonje yon moun kòm Granma Moses (Granma Moziz), se yon pent primitif ameriken. An Frans,gen Henri Rousseau (Anri Wouso),(Le Douanier).

8. Dapre ou èske galri penti yo ede pent yo, oubyen èske yo bay penti nou an baryè?

Yo gen yon bon kote: yo ede pent yo viv. Men, yo rann penti a move sèvis tou, paske yo oblije atis la fè bagay ki kab vann. Men yon atis pa dwe travay konsa. Yon atis dwe fè sa li renmen, sa li santi, sa li viv. Gen bagay li ta renmen penn, men li pa p penn yo, paske li konnen yo pa p achte yo. Gen lòt li pa p penn, paske li pa gen dwa penn yo. Ou konprann mwen. Nou gen dwa di: se you chenn yo mete nan santiman ak nan men atis la.

9. Èske ou kontinye suiv penti ayisyen an? M vle di: Ann Ayiti ak aletranje?

M suiv pent ayisyen ki Nouyòk yo. Gen anpil nèg ki fò nan penti. Yo fè yon mouvman kay Lazard (Laza). M kwè se yon bon bagay. M wè kouman yon nèg kom Raphael Denis (Rafayèl Deni) fè gwo pwogrè depi li Nouyòk. M pa suiv mouvman Ayiti a twòp. M konnen gen Marie  Denise Day (Mari Deniz De) ki sot fè yon espozisyon. Li te konn pran leson nan men m. Li gen anpil siksè.

10. Èske anviwònman Nouyòk la kab gen on enfliyans sou penti ayisyen an?

Mwen  menm,  mwen pa tèlman fè penti depi mwen Nouyòk. M lage kò m nan  grafik. Mwen fè penti tanzantan. Men gen kichòy ki manke m. Ayiti manke m isit. Egzanp, nanpwen koulè. Tout bagay gri oubyen ble. Ann Ayiti okontrè se la mwen jwenn koulè pou tablo m yo.

11. Èske nan lekòl Ayiti yo bay penti wòl li merite?

M kite peyi a depi 13 zan. M pa konnen si lekòl enterese nan sa. Mwen menm,m te louvri yon lekòl pou timoun. Te gen 75 timoun ki te konn vini.    Lè sa a, m te direktè “ Musée des Beaux-Arts “ nan Palmis. Nou te konn fè tab ak moso planch sou chèz. Nou pa t janm mande 5 kòb. Te gen timoun tout kote ki te konn vini: Bwa Vèna, Lakou Breya, Twou Sab, Tijo. Tout timoun yo te ansanm. M voye penti Ayisyen yo nan espozisyon penti timoun an Frans.

Malerèzman, jou mwen leve mwen mande Edikasyon Nasyonal 25 dola pou m achte penti, penso, papye, yo refize m. Yo di m: Ou ouvri lekòl ou, san nou pa konnen! Mwen reponn: M t ap gade si bagay la t ap pran anvan pou m mete n okouran. Yo pa okipe m. Se bagay ki pase sou Maglwa, se pa sou Divalye non. Apre, m eseye fè peye. Men, sa pa mache. Se pa sa. Ann Ayiti, se gratis sa dwe fèt. Genyen nan timoun sa yo ki fè anpil chemen. Genyen ki isit. Gen lòt ki Kanada. Pa egzanp, gen Ti Laurenceau (Ti Loranso), ki gwo pent nan Kanada.

Ta gen mwayen pouse Ayisyen  anpil nan penti . Men, sa ta mande ou òganize sa. Pa egzanp, m sonje kouman m dekouvri Marcel Wah (Masèl Wa). M t ap fè yon djòb nan site Espozisyon. M wè msye ap pase, ap gade sa m ap fè  a. Msye te si tèlman enterese, mwen mande l si l vle eseye. M ba l yon penso. M wè msye gen anpil ladrès. M fè l antre nan travay la menm lè a. Se menm bagay pou Edgard Francois (Edga Franswa) tou. M t ap fè linogravi. Linogravi, se lè ou koupe linoleyòm pou ou fè kliche ak men. M wè msye enterese. M mande l si l vle eseye. Li fè bagay la byen tankou moun ki t ap travay ladan depi plizyè ane.

12.Kouman sosyete ayisyen an wè pent li yo? Èske li kwè yo gen yon wòl itil nan peyi a?

M kwè li konsidere yo. Ou kab wè jan li sèvi ak ladrès yo pou dekore kay li. Anvan "Centre d’Art”, pifò Ayisyen t ap cheche foto, imaj, kwomo pou dekore kay yo… Men depi 1944, gen chanjman ki fèt. Boujwazi a te gen bèl penti, li te konn achte ann Ewòp. Men, alèkilè, li aprann fè kolèksyon penti peyi l yo. “Centre d'Art" te konn bay pri pou ankouraje·penti lakay nou, pri Robert Baussan (Wobè Bosan), Maurice de Young (Moris de Yong), Hachtung, Mangones (Achtong Mangonèz).

Alèkile, anpil moun ki kapab, achte koleksyon penti ayisyen. Natirèlman, se pa toujou paske yo renmen penti yo. Anpil fwa se paske yo vle mete yo alamòd. Genyen tou, ki dwe ap fè koleksyon pou yo kab vann yo pi ta. Men, mwen kwè sa pa fin move nèt, paske sa kab ankouraje atis nou yo.

13.E gouvènman ayisyen an menm, èske li ankouraje pent ayisyen yo?

Wi, sou Lesko, sou Maglwa tou, yo te konn bay lajan pou "Centre d'Art" 1a. “Institut Haitiano-Americain” konn ede tou. Men, mwen sot di kouman sou Maglwa yo pa okipe jefò mwen te vle fè pou ankouraje timoun fè penti. Si gouvènman ayisyen yo te pran sa o serye, anpil pwogrè ta kab fèt. M sonje kouman m te konn chèche ede atizan n yo…

Yon lè, m desann nan biwo etnoloji ak Lede G. Degraf, youn nan pi gran ofèv nou yo, mwen montre l vèvè, m montre l amilèt endyen, m­ desinen pou li. Li fè bèl pyès an metal. Li vann yo 80, 125 dola. Msye vin pran gou.  Se konsa tou, lè m sot Ozetazini sot etidye drafting, pou m te vin pwofesè J. B. Damier, m te konn al nan mache anba. M te konn al montre mesye ki fè tapi latanye yo kouman yo te kab fè desen, pou yo varye.

M taye estensil pou yo. Yo te kontan anpil. M sonje se te sou Lesko, lè sa a se Dartigue (Datig) ki te nan Edikasion Nasyonal. M pale l de sa. Li pa okipe m kou yon chen. Sa pa t enterese l, se boujwazi a ak blan sèlman ki enterese l.  

SÈL Nimewo espesyal – 36/37 Ane 5 Penti Ayisyen Ete 1977